بسم الله الرحمن الرحیم

مصطفی کمال، دیکتاتوری برگزیده

«او، در لباس نظامی اش، لاغر و خوش تیپ، زیر آتش دشمن بی هراس پیشاپیش یارانش حرکت می کرد؛ با سبیل هایی تاب داده و سلام های نظامی، به چشم مردم نمونه یک افسر ترک محسوب می شد. مسلمان بود و همیشه با قرآنی در جیب روی سینه، به نبرد می رفت. نه اهل دود بود و نه مشروب. در زندگی خصوصی اش تحت تاثیر احساسات بورژوا مابانه انقلابی قرار گرفته بود که علیه فساد و تباهی دربار شکل گرفته بود.»

او در 19 مه 1881م(29 اردیبهشت1260ش)  در شهر تسالونیکی، در شمال یونان فعلی، که در آن زمان جزئی از امپراتوری عثمانی بود، در خانواده ای مسلمان، و ترک تبار از طبقه متوسط، چشم به جهان گشود. والدینش او را "مصطفی" نامیدند و بعدها آموزگار مدرسه به او لقب "کمال" را داد. پدرش علیرضا، کارمند دولت عثمانی و مادرش زبیده، زنی متدین بود. اختلاف نظری و مذهبی والدین مصطفی، بر سرنوشت او بسیار تاثیرگذار بود. او ابتدا وارد مکتبی مذهبی شد، سپس آنجا را ترک نموده وارد مدرسه دولتی گشت. محیط زندگی و اختلاف پدر و مادرش در گرایشات لائیکی او تاثیر مستقیم داشت. پس از اتمام تحصیلات مقدماتی وارد مکتب حربیه (دانشکده جنگ) و سپس به "دانشکده ستاد" وارد شد و به عنوان دانشجوی ممتاز و سروان ستاد، فارغ التحصیل شد. در سال 1934 م (1313ش) نام خانوادگی آتاتورکتوسط مجلس ترکیه به وی اهدا گردید و از آن پس داشتن این نام خانوادگی برای هر فرد دیگری ممنوع اعلام شد.

آتاترک در دهه اول قرن بیستم به‌همراه گروهی از افسران ترک، که ترکان جوان نامیده شدند، پایه‌های اصلاحات در ارتش و دولت را به ‌نفع ملی‌ گراییِ ترک‌ها تثبیت کرد. در جنگ‌های بالکان به سِمَت فرماندهی رسید و در سال 1916م (1295ش) در برابر انگلیسی‌ها مقاومت کرد و مانع اشغال استانبول توسط نیروهای بریتانیا و متفقین در جنگ جهانی اول شد. او سپس در جبهه روس نبرد کرد.
در اواخر جنگ جهانی اول، ترکیه مورد هجوم فرانسه و ایتالیا از جنوب و یونان از شرق بود. آتاترک رهبری جنگ استقلال ترکیه را برعهده داشت. در پایان جنگ جهانی اول، مردم ترکیه از بی‌کفایتی خلیفه محمد ششم و نظام عثمانی به‌تنگ آمده‌بودند و آتاترک رهبری خیزش علیه خلافت و امپراتوری عثمانی را برعهده گرفت. در سال 1923م (1302ش) ترکیه مدرن با نظام جمهوری توسط ملی‌گرایان و گروه‌های مبارزه علیه اشغال برپا شد. آتاترک از آن تاریخ تا زمان مرگش در سال 1938م (1317ش)، رئیس‌جمهور ترکیه بود.
مبارزه در برابر روحانیون مبارز، کشف حجاب، اجباری کردن پوشاک اروپایی و سرکوب عشایر از کارهای دیکتاتور مآبانه وی بود. از دیگر اقدامات وی می‌توان به ترویج ملی‌گرایی ترک، جدا کردن دین از سیاست، قانونی کردن حق رأی زنان و تغییر خط عربی زبان ترکی به خط لاتین اشاره کرد. این کارها باعث خشم روحانیون شد که منجر به قیام شیخ سعید در سال 1925م (1304ش) شد، این قیام به ‌دلیل لغو خلافت و مغایرت آن با اسلام به دیاربکر بود. یکی از اقدامات مهم و مؤثر آتاتورک، پایان دادن به دعوای مسلمانان و مسیحیان و تبدیل مسجد ایاصوفیه به موزه بود. در راستای این اقدامات به جوانان چنین سفارش می کرد که: «این جمهوریت را ما بنا نهادیم؛ بقا و پیشرفت آن با شماست.»

در راستای این تغییرات ملایان مسلمان، کشیش های ارتدوکس و خاخام های یهودی یکدیگر را در آغوش گرفته و بازو به بازوی هم داده در خیابان ها حرکت می کردند. زنان ترکیه هم حجاب های خود را پاره کردند، درهای زندان ها گشوده شد و زندانیان سیاسی آزاد گشتند تا گیج و منگ بکوشند چشمانشان به نور عادت کند و اقوامی را که تا آنزمان ندیده بودند در آغوش بگیرند. آن طور که «اوبری هربت» نوشته است: «قسطنطیه همچون گل سرخی می درخشید و از هیجان به خود می لرزید». مردم به صورتی بی توقف به سخنرانی های مختلفی گوش می دادند که در آن ها برایشان  اصول دموکراسی توضیح داده می شد. کلمهء جادویی اما هنوز بی معنای «قانون اساسی» بر همهء لب ها جاری بود و وعدهء جهانی آرمانی را با خود داشت. بدینسان عصر جدیدی آغاز شده بود.

مصطفی کمال مسیر درهمی را که در پیش روی کشورش قرار داشت به خوبی می دید و به صورتی آشکار از حکومت جدید انتقاد می کرد. او شب های متعددی را به نوشیدن و گفتگو کردن با دوستان نظامی خود در کافه های شهر سالونیکا، یعنی اولیمپوس و کریستال که از جوانی با آن ها آشنا بود، می گذراند.

و بر فراز همهء این همهمه ها، صدای نافذ کمال، با پژواکی آشکار و شدید جریان داشت. او با قدرت تمام بحث می کرد و صدایش سخن دیگرانی را که می کوشیدند حرف او را قطع کنند خاموش می ساخت.

سیاست کلی داخلی و خارجی حکومت آتاتورک عبارت بود از جدایى دین از سیاست، تأسیس حکومت لائیک در ترکیه، ایجاد نظام حقوقی و قضایى اروپایى در این کشور، اتخاذ سیاست بی‏طرفی در مناسبات بین‏ المللی ترکیه به منظور حفظ استقلال کشور، پایه‏ریزی صنایع جدید مطابق الگوهای غربی، ترویج فرهنگ اروپایى و اتکا بر ناسیونالیسم و ملی گرایى ترکی. آتاتورک در چارچوب سیاست اسلام زدایى خود که انگلیسی‏ها به وی دیکته کرده بودند، پس از الغاء خلافت، وزارت شریعت و امور خیریه و دادگاه‏های مذهبی را منحل نمود. تعطیلی و تمسخر زیارتگاه‏ها و اماکن مذهبی، قرار دادن اذان ترکی به جای عربی، منع استفاده از نام‏های خانوادگی عربی، تغییرنام اسلامبول به استانبول، قرار دادن روز یکشنبه به عنوان روز تعطیل، ممنوعیت هر گونه حرکت مذهبی، ممنوعیت استفاده زنان از حجاب اسلامی، استفاده از تقویم میلادی به جای تقویم قمری، کنار نهادن دین رسمی اسلام و تعیین حکومت سکولار، جای‏گزینی الفبای لاتین به جای الفبای ترکی و نمونه‏های فراوان دیگر، از جمله اقدامات دین ستیز این عنصر خودباخته غرب می‏باشد. در همین راستا بود که رضا خان پهلوی پس از سفر به ترکیه و دیدار با آتاتورک، سیاست‏های سکولاریستی وی را در ایران به مرحله اجرا گذاشت. حکومت آتاتورک مبتنی بر یک نظام تک حزبی و دیکتاتوری بود.

و از ابتدای حکومت خود به اجرای برنامه‏های وسیعی برای اروپایى کردن ترکیه همت گماشت و در راستای تحقق این هدف، قانون مدنی سوئیس، قانون جزای ایتالیا و قانون تجارت آلمان را در کشور رواج داد. جمهوری ترکیه در مدت کوتاهی به دیکتاتوری کامل مبدل شد. کلیه امور مملکت با صدور فرمان از سوی آتاتورک انجام می‏گرفت و در برابر خواست او، مجلس و پارلمان اجازه هیچ گونه اعتراض و مخالفتی نداشتند. با این حال آتاتورک سعی می‏کرد در سیاست خارجی، خود را فردی صلح‏جو نشان دهد و به همین سبب، قراردادها و پیمان‏های دوستی متعددی را با کشورهای جهان به امضا رسانید. لوزان و برلین شاهد این امضاها می باشند. گرچه این سرهنگ ترک به یکی از شیوخ عثمانی قول داده بود مبانی اسلام عثمانی را حفظ کند اما با دیدن میزهای سبز لوزان و برلین قول ها را در پاکت مصرف داخلی گذاشت و با خنده های دیپلماتیک قراردادها را امضا کرد. آتاتورک چهار بار به ریاست جمهوری ترکیه انتخاب شد و سرانجام پس از پانزده سال زمام‏داری، در دهم نوامبر 1938م (1317ش) در 57 سالگی درگذشت.
همه‌ساله ساعت 9:05 روز 10 نوامبر، یک دقیقه مراسم سکوت به‌مناسبت درگذشت بنیان‌گذار ترکیه نوین، مصطفی کمال آتاتورک، و به‌دنبال آن، به‌صدا درآمدن زنگ مدارس و آژیر پایگاه‌ها در 9:06 (لحظه وفات وی) برگزار می‌شود.

لازم به ذکر است کاخ سفید خاورمیانه در «مزرعه و باغ وحش آتاتورک» بنا شده است. این روزها کاخ سفید جانشین کاخ صورتی شده است و به نمادی از بلند پروازی‌های سران این کشور در منطقه خاورمیانه بدل شده است.

«یادداشتی از جواد حاجی اکبری»